Zapis windykacyjny jako forma sukcesji

Sposobów dokonania sukcesji jest co najmniej kilka. Każdy z nich niesie ze sobą zarówno korzyści jak i zagrożenia (o czym pisaliśmy we wcześniejszych artykułach w obszarze sukcesji). Zapis windykacyjny wydaje się być tym sposobem dokonania sukcesji, którego korzyści zdecydowanie przewyższają ewentualne problemy. Jednocześnie jest to interesująca propozycja dla samego nestora.

Czym jest zapis windykacyjny?

Instytucja zapisu windykacyjnego została opisana w Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.2014.121) (dalej „k.c.”) w art. 9811-9816.

W zapisie windykacyjnym spadkodawca postanawia, że osoba w nim wskazana otrzymuje przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Dla ważności zapisu konieczne jest zachowanie dla testamentu formy aktu notarialnego. A to wiąże się z kosztami wizyty u notariusza. Warto podkreślić, że przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi w skład spadku, a uprawniony nabywa przedmiot niezależnie od swojej woli i wiedzy (Kidyba Andrzej (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, LEX 2015). Jednakże zgodnie z odpowiednimi przepisami k.c. może on zapis odrzucić.

Ustawa zawiera zamknięty katalog przedmiotów, których może dotyczyć zapis windykacyjny (art. 6811 § 2 k.c.) m.in. obejmuje on prawo zbywalne, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne. Istotną korzyścią płynącą z takiego sposobu rozporządzenia swoim majątkiem jest to, że zapis windykacyjny wywołuje skutki prawne dopiero po śmierci nestora. Zatem do końca swojego życia może on sprawować faktyczną władzę w firmie, prowadząc jej sprawy i podejmując kluczowe decyzje. Co ciekawe, zapis windykacyjny może dotyczyć przedmiotu (w tym przedsiębiorstwa), wchodzącego w skład wspólnego majątku małżonków, których łączy wspólność ustawowa (III CZP 46/12).

Dla oceny skuteczności zapisu windykacyjnego należy stosować prawo, które obowiązywało w momencie otwarcia spadku (Uchwała SN z dn. 07.02.2014 r., III CZP 95/13).

Bezskuteczność zapisu windykacyjnego

Zapis windykacyjny, co wynika bezpośrednio z przepisów k.c., zostanie uznany za bezskuteczny jeżeli:

• w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należał do spadkodawcy, albo
• spadkodawca był zobowiązany do zbycia przedmiotu zapisu.

Jednakże, spadkodawca może przekazać zapisem windykacyjnym prawo lub rzecz, która nie jest w jego posiadaniu w chwili sporządzania testamentu (III CZP 46/12). Wynika to z faktu, że prawodawca nie wprowadził w k.c. zakazu dla takiej czynności (patrz. Pacek Paulina, Glosa do uchwały SN z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 46/12). Bez znaczenia jest, że w momencie sporządzania testamentu przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy. Powinien on bowiem przewidywać swój przyszły prawdopodobny stan posiadania – w momencie swojej śmierci (patrz. Jasiakiewicz Tomasz, Glosa do uchwały SN z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 46/12.).

Jeżeli zapis windykacyjny zostanie sporządzony przez spadkodawcę z zastrzeżeniem terminu lub warunku, to zgodnie z k.c. takie zastrzeżenie uważa się za nieistniejące. Przyjmuje się zatem stan, jaki by istniał, gdyby zastrzeżenia nie zostały sporządzone. Sam zapis jest jednak uznany za ważny. Wyjątkiem jest przypadek, w którym przy braku zastrzeżenia spadkodawcy, zapis nie może być uczyniony. W takiej sytuacji zapis ten uznaje się w całości za nieważny.

Stosowanie innych przepisów

Przepisy działu dotyczącego zapisu windykacyjnego nie wyczerpują w całości problematyki zapisu windykacyjnego. Dlatego ustawodawca odsyła do innych przepisów k.c., które należy stosować odpowiednio. Dotyczą one powołania spadkobiercy, przyjęcia i odrzucenia spadku, zdolności dziedziczenia i o niegodności (art. 981⁵ k.c.).

Prawodawca postanowił również, że w sprawach nieuregulowanych w dziale dotyczącym zapisu windykacyjnego, a także w przepisach szczególnych – należy stosować odpowiednio przepisy dotyczące zapisu zwykłego. Należy przy tym jednak pamiętać, że zapis zwykły i zapis windykacyjny to dwie różne instytucje prawne, dlatego będą się one w pewnej części od siebie różniły. Ustawodawca jednak nie wskazał, które przepisy należy stosować, a których nie. Dlatego też, stosować należy jedynie te przepisy dotyczące zapisu zwykłego, które nie naruszają instytucji zapisu windykacyjnego.

Dlaczego zapis windykacyjny jest atrakcyjny dla przedsiębiorców?

Instytucja zapisu windykacyjnego jest interesująca dla nestora posiadającego własne przedsiębiorstwo. Pozwala ona bowiem wyłączyć firmę z masy spadkowej, dzięki czemu nie ulega ona podziałowi razem z resztą majątku. Pozwala to uniknąć problemów związanych z ustaleniem udziałów i podziału władzy w prowadzonym biznesie.

Należy podkreślić, że w tym przypadku konieczna jest wizyta u notariusza, co jest pewną niedogodnością. Jednak w porównaniu z potencjalnymi korzyściami, wynikającymi ze sporządzenia zapisu windykacyjnego uważam, że jest to niewielka uciążliwość.